Gìn giữ mạch nguồn văn hóa dân tộc Khơ Mú giữa đại ngàn Sơn La

Giữa dòng chảy hiện đại, cộng đồng người Khơ Mú ở Sơn La vẫn bền bỉ giữ gìn những nét văn hóa truyền thống độc đáo riêng.

 

Thêu khăn piêu của dân tộc Khơ Mú tại Sơn La. Ảnh: Trường Sơn

Từ điệu múa Au eo mềm mại, uyển chuyển, những làn điệu dân ca mộc mạc, cho đến lễ hội Xên cung linh thiêng hay các nghi lễ trong đời sống... tất cả đang được cộng đồng người Khơ Mú truyền giữ qua từng thế hệ, góp phần tô điểm cho bức tranh văn hóa đa sắc của núi rừng Tây Bắc.

Sắc màu văn hóa độc đáo giữa đại ngàn

Cộng đồng người Khơ Mú ở Sơn La có khoảng 16.500 người, sinh sống chủ yếu tại các xã, bản vùng cao thuộc khu vực Sông Mã, Mường La, Thuận Châu, Mai Sơn, Sốp Cộp, Yên Châu...

Một trong những nét đặc sắc trong văn hóa nghệ thuật của người Khơ Mú là điệu múa Au eo - hay còn gọi là múa lắc hông. Điệu múa này mô phỏng những động tác lao động hằng ngày như gặt lúa, trồng ngô, hái rau, xúc tép... Mỗi động tác mềm mại nhưng dứt khoát, thể hiện sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên, giữa cá nhân với cộng đồng. Điệu múa Au eo không chỉ là biểu tượng văn hóa mà còn là nhịp cầu gắn kết các thế hệ.

Phụ nữ Khơ Mú nổi bật với bộ trang phục truyền thống có những nét riêng biệt so với các dân tộc khác. Khăn piêu được thêu hoa văn sặc sỡ, quấn ngược để lộ phần hoa văn phía sau gáy. Áo cóm đen có hàng cúc bạc to hình chữ nhật, phía thân áo được đính những đồng tiền bạc và hạt ngọc nhiều màu, thể hiện ước mong phồn thịnh, may mắn.

Ông Lò Văn Ơn - người có uy tín ở bản Phiêng Nong, xã Nong Lay cũ (nay là xã Chiềng La) - chia sẻ: “Khăn piêu và áo cóm không chỉ là trang phục mà còn là hồn cốt văn hóa. Khi các chị em biểu diễn điệu múa Au eo, chiếc khăn piêu bay theo nhịp múa, mang theo cả ước vọng của người Khơ Mú về một cuộc sống no ấm, đủ đầy”.

Bên cạnh điệu múa truyền thống, người Khơ Mú còn gìn giữ nhiều nhạc cụ dân gian như khèn, trống, sáo nhiều ống, đặc biệt là chiêng khỉ (rơ bang họa) - một loại nhạc cụ được chế tác từ 3 ống tre xếp ngang, khi gõ phát ra những âm thanh vui tai, được dùng đệm cho các bài hát và điệu múa.

Ẩm thực Khơ Mú cũng mang đậm dấu ấn riêng với món canh Đoong Uông nấu từ thịt trâu, bò gác bếp cùng các loại rau rừng, mắc khén; hay các món như xôi ngũ sắc, cơm lam, gà nấu măng chua, đều đậm vị núi rừng.

Người Khơ Mú vẫn gìn giữ phong tục thờ cúng tổ tiên, ông bà. Trên giỏ cơm, ống tre đựng nước hay chiếc xương hàm lợn là những vật linh thiêng, biểu trưng cho sự gắn kết giữa các thế hệ. Nghi lễ vòng đời, từ đặt tên, cưới xin, tang ma cho đến các lễ hội cầu mùa vẫn được tổ chức thường xuyên.

Đặc biệt, lễ hội Xên cung (cúng bản) là nghi lễ cộng đồng lớn nhất trong năm của người Khơ Mú. Lễ được tổ chức vào tháng 3 Âm lịch, khi bà con chuẩn bị bước vào vụ gieo trồng. Buổi lễ bắt đầu từ sáng sớm. Cả bản tập trung tại hai khu đất cao đầu bản và cuối bản. Lễ vật dâng cúng gồm: Dầu, sườn, chân, gan, tim lợn; gà trống, vịt sống; thịt chó; rượu, xôi, hoa quả và các bộ quần áo của từng thành viên trong gia đình, đựng trong túi dệt thổ cẩm.

Thầy mo chủ trì nghi lễ, khấn mời các vị thần cai quản núi rừng, sông suối, ruộng nương và linh hồn tổ tiên về nhận lễ, phù hộ cho bản làng yên vui, mùa màng bội thu. Sau phần lễ là phần hội với các trò chơi dân gian như: Đẩy gậy, tung còn, kéo co, cùng với những điệu múa, lời hát truyền thống vang lên rộn rã, gắn kết cộng đồng.

Ông Mè Văn Hùng - người có uy tín của bản Phiêng Trai, xã Mai Sơn - cho biết: “Xưa lễ Xên cung tổ chức 2 - 3 ngày, nay giản lược nhưng vẫn giữ nguyên những thủ tục chính và ý nghĩa. Đây là dịp bà con gắn bó, cùng nhau cầu cho mùa vụ mới thuận lợi, dân bản bình an”.

 

Trang phục dân tộc Khơ Mú trên địa bàn tỉnh Sơn La. Ảnh: Trường Sơn

Truyền lửa văn hóa qua từng thế hệ

Giữa dòng chảy hội nhập, người Khơ Mú vẫn bền bỉ truyền dạy các giá trị văn hóa truyền thống cho thế hệ trẻ. Từ các điệu múa, làn điệu dân ca đến ngôn ngữ, nhạc cụ đều được duy trì bằng các cách khác nhau.

Tại bản Cang Ôn, xã Sốp Cộp, mỗi năm, bà con tổ chức lễ khoai lang, khoai sọ vào cuối tháng Chạp. Lễ vật gồm gà luộc, khoai lang, khoai sọ và các loại hoa quả, cầu cho năm mới mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt.

Bản cũng thành lập đội văn nghệ với 10 thành viên, thường xuyên luyện tập, biểu diễn điệu múa Au eo, hát dân ca Khơ Mú tại các dịp lễ hội hoặc giao lưu văn hóa.

Em Mòng Thị Nang - thành viên trẻ nhất trong đội văn nghệ - cho biết: “Em học múa từ khi còn nhỏ, được bà và mẹ dạy. Giờ em cùng các bạn nhỏ trong bản tập luyện để ai cũng biết múa, biết hát tiếng Khơ Mú”.

Ở xã Chiềng La (xã Nong Lay cũ), Câu lạc bộ sinh hoạt văn hóa dân gian dân tộc Khơ Mú cũng duy trì việc truyền dạy cho thế hệ trẻ. Câu lạc bộ có 22 thành viên từ 20 - 50 tuổi, thường xuyên biểu diễn múa Au eo, múa cá lượn, múa tra hạt, hòa tấu nhạc cụ dân tộc và tái hiện các nghi lễ truyền thống.

Anh Lò Văn Thơm - Chủ nhiệm câu lạc bộ - chia sẻ: “Chúng tôi không chỉ biểu diễn mà còn thường xuyên hướng dẫn các bạn trẻ học múa, học hát, chơi nhạc cụ. Phải có lớp kế cận thì văn hóa mới không mai một”.

Tại bản Thàn, xã Yên Châu (trước đây là xã Chiềng Pằn), đã mở lớp dạy tiếng dân tộc Khơ Mú cho thanh thiếu niên trong bản. Đây là cách để gìn giữ tiếng nói - vốn đang dần mai một do sống xen lẫn với các dân tộc khác.

Bà Lừ Thị Lan - Ban quản lý bản Thàn - chia sẻ: “Tiếng Khơ Mú là linh hồn của dân tộc. Không giữ được tiếng là mất gốc. Chúng tôi mở lớp để các cháu biết nói, biết hát bằng tiếng mẹ đẻ”.

Ngoài ngôn ngữ, các lễ hội truyền thống như mừng cơm mới, lễ Xên bản, các trò chơi dân gian và nghi thức vòng đời cũng được duy trì và tổ chức thường xuyên. Qua đó, người Khơ Mú không chỉ giữ được nét đẹp văn hóa truyền thống mà còn gắn kết cộng đồng, góp phần xây dựng đời sống văn hóa ở cơ sở.

Lãnh đạo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Sơn La đánh giá: “Bảo tồn văn hóa dân tộc Khơ Mú không chỉ là giữ gìn di sản mà còn là cách để phát triển du lịch cộng đồng, gắn văn hóa với phát triển kinh tế bền vững”.

Giữa đại ngàn Tây Bắc - Sơn La, điệu múa Au eo, lễ hội Xên cung, tiếng chiêng khỉ, tiếng khèn... vẫn đang ngân vang trong nhiều bản làng. Đó là mạch nguồn văn hóa được người Khơ Mú gìn giữ, trao truyền, làm phong phú thêm kho tàng văn hóa các dân tộc Việt Nam.